Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΔΙΕΣΤΡΑΜΜΕΝΗΣ ΑΝΩΝΥΜΙΑΣ

                                                                                                                      Γράφει ο Πάνος Συκιώτης *

ΠΑΝΟΣ ΣΥΚΙΩΤΗΣ

Στην Αρχαία Ελλάδα, στην Αθήνα, υπήρχε ο θεσμός του εξοστρακισμού. Οποιοσδήποτε πολίτης θεωρούσε κάποιο πρόσωπο ανεπιθύμητο και επιβλαβές για την πόλη, μπορούσε ανώνυμα να γράψει το όνομα του ανεπιθύμητου πάνω σε ένα όστρακο και να το ρίξει σε ένα φυλασσόμενο δοχείο. Το άτομο του οποίου το όνομα ήταν γραμμένο σε πολλά όστρακα εξορίζονταν από την πόλη.

Επίσης η ψηφοφορία για την ανάδειξη κυβέρνησης ήταν και είναι και σήμερα ανώνυμη, όπως και άλλες ψηφοφορίες.

Αυτού του είδους οι ανωνυμίες είναι θεσμοθετημένες από την Πολιτεία και επομένως κοινωνικά αποδεκτές.

Υπάρχουν όμως και άλλες ανωνυμίες οι οποίες είναι κοινωνικά αποδεκτές και λειτουργούν στα πλαίσια των εθίμων, των εορτών και της πολιτιστικής παράδοσης. Π.χ. κατά την διάρκεια των εορτών του Καρναβαλιού διάφορα άτομα χρησιμοποιούν μάσκες και εκδηλώνουν κάποια συμπεριφορά προκλητική με σεξουαλικό και επιθετικό περιεχόμενο. Άλλη περίπτωση ανωνυμίας, είναι όταν στις παραστάσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας οι ηθοποιοί φορούν μάσκες.

Υπάρχει όμως και μια άλλη κατηγορία ανωνυμίας. Είναι οι ανώνυμες ενέργειες ατόμων που αποσκοπούν να προκαλέσουν βλάβες σε συνανθρώπους τους. Αυτού του είδους την ανωνυμία για χάριν απλοποίησης θα τη χαρακτηρίσουμε διεστραμμένη.

Σήμερα η διεστραμμένη ανωνυμία έχει πάρει τρομακτικές διαστάσεις στην ελληνική κοινωνία και αποτελεί ένα σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα. Καθημερινά τα γραφεία των Εισαγγελέων κατακλύζονται από ανώνυμες επιστολές και καταγγελίες, όπως επίσης και οι διάφορες υπηρεσίες. Η Δημόσια Διοίκηση σήμερα λειτουργεί μέσω ανωνύμων καταγγελιών και κουτσομπολιών. Δυστυχώς η διαστροφή αυτή έχει γίνει καθεστώς.

Θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε με τη Ψυχαναλυτική Μέθοδο την ψυχολογία του «ανώνυμου», τα κίνητρα, τα συναισθήματα, τις φαντασιώσεις, τα οράματα, τους σκοπούς του.

Προς τούτο θα χρησιμοποιήσουμε πηγές από τη διεθνή βιβλιογραφία.

Είναι γνωστό από την επιστήμη της ψυχολογίας ότι στην ανθρώπινη ψυχή υπάρχουν δύο βασικές αρχές. Η μία είναι συνειδητή, ο λεγόμενος εξωτερικός κόσμος, τον οποίον αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας και με τη συνείδησή μας. Η άλλη περιοχή καλείται ασυνείδητο ή υποσυνείδητο. Αυτή είναι μια περιοχή στα σκοτεινά βάθη της ψυχής μας, την οποίαν η συνείδησή μας αγνοεί. Εκεί κρύβονται όλα τα πρωτόγονα ένστικτα και χωρίζονται σε δύο μεγάλες ομάδες: ένστικτα σεξουαλικά (Freud) ή έρως στους αρχαίους Έλληνες (Εμπεδοκλής) ή ένστικτα ζωής (Freud) και ένστικτα του Εγώ (Freud) ή νείκος στους αρχαίους Έλληνες (Εμπεδοκλής) ή ένστικτα θανάτου (Freud).

Τα περιεχόμενα των ενστίκτων ή ενορμήσεων αποτελούνται από φαντασιώσεις, συναισθήματα, αναμνήσεις, βιώματα, συγκρούσεις. Αυτά τα περιεχόμενα είναι απωθημένα στο ασυνείδητο σε πρωτόγονη μορφή.

Συνεχώς όμως προσπαθούν να εμφανισθούν στη συνείδηση, στο Εγώ, το οποίον προσπαθεί με μεγάλη προσπάθεια να τα κρατήσει απωθημένα επειδή η πολιτισμένη κοινωνία, η ηθική, ο νόμος δεν επιτρέπουν στις πρωτόγονες ενορμήσεις να εκδηλώνονται αυτούσιες. Για να τις δεχτεί η συνείδηση πρέπει να μετατραπούν από το Εγώ, ώστε όταν εκδηλωθούν να είναι σύμφωνα με τους νόμους και τα ήθη της πολιτισμένης κοινωνίας.

Ο τρόπος όμως που βγαίνουν στη συνείδηση και γίνονται αντιληπτές από το περιβάλλον, διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο και αυτό είναι η αιτία που κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός από τον άλλον, είναι μοναδικός. Κάθε άνθρωπος λοιπόν έχει τη δική του προσωπικότητα και τη δική του συμπεριφορά. Η ικανότητα του κάθε ανθρώπου να επαναφέρει στη συνείδηση τα απωθημένα πρωτόγονα περιεχόμενα των ενορμήσεών του και να τα τροποποιεί, να τα μετουσιώνει, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική έκφραση, ώστε να γίνονται αποδεκτά από την κοινωνία, διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο και εξαρτάται από την ψυχική του καλλιέργεια.

Η ψυχική καλλιέργεια, και γενικά η κουλτούρα αποκτάται από τη γέννηση του ατόμου και μετά. Σ’ αυτό συμβάλλει το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγάλωσε κατά 75% και στα γονίδια τα οποία πήρε από τους γονείς του κατά 25%. Μελετώντας συμπεριφορές ανθρώπων, βγάζουμε συμπεράσματα για τα ασυνείδητα περιεχόμενα της ψυχής τους, τις συγκρούσεις και τα κίνητρα που τους ωθούν στις πράξεις τους.

Όταν οι ενορμήσεις στο ασυνείδητο πιέζουν το Εγώ του ατόμου να εκδηλώσει συνειδητή επιθετικότητα εναντίον κάποιου άλλου ατόμου, αλλά το Εγώ για διάφορους λόγους σκοπιμότητας, συμφέροντος, νομικής ή ηθικής ευθύνης, δεν αποδέχεται, τότε καταφεύγει σε μια συμβιβαστική λύση, δηλαδή στην ανωνυμία. Εάν ο συμβιβασμός ήταν υποσυνείδητος τότε θα λέγαμε ότι πρόκειται για νεύρωση, εφόσον όμως γίνεται συνειδητά και ο ανώνυμος δεν κρύβεται από τον εαυτό του, αλλά από το περιβάλλον, τότε η ενέργεια αυτή εμπίπτει στη κατηγορία της διαστροφής.

Ένα είδος νεύρωσης και διαστροφής ενυπάρχει σε όλους τους ανθρώπους.

Η ανωνυμία για να χαρακτηριστεί διαστροφή πρέπει να στοχεύει στη πρόκληση κάποιας βλάβης στον συνάνθρωπο. Ο ανώνυμος προσπαθεί να προσβάλλει, να υποτιμήσει, να κατηγορήσει, να σπιλώσει, να συκοφαντήσει, να καταστρέψει, χωρίς όμως να έχει το θάρρος να εμφανισθεί. Η ανωνυμία του παρέχει ασφάλεια, καθησυχασμό, ανακούφιση από το φόβο του. Ο φόβος του είναι απέναντι στα πρόσωπα που στοχεύει και επιτίθεται, αλλά συγχρόνως φοβάται και τα δικά του συναισθήματα.

Όσο ισχυρότερο είναι το καταστροφικό συναίσθημα του ανώνυμου, όσο αποσκοπεί σε μεγαλύτερη βλάβη, όσο πιο συχνά μεταχειρίζεται τη μέθοδο της ανωνυμίας, τόσο εντονότερη είναι και η διαστροφή της προσωπικότητάς του.

Η χαρακτηριοδομή της προσωπικότητας αυτών των ατόμων χαρακτηρίζεται ως ναρκισσιστική. Σε αυτά τα άτομα το κύριο πρόβλημα φαίνεται αν είναι μία διαταραχή του αισθήματος σεβασμού απέναντι στο εαυτό, σε συνδυασμό με συγκεκριμένες διαταραχές των σχέσεών τους με το μητρικό μορφοείδωλο. Σε ένα επιφανειακό επίπεδο αυτά τα άτομα δεν φαίνεται να παρουσιάζουν σοβαρή ψυχική παλινδρόμηση. Αρκετά από αυτά λειτουργούν πολύ καλά σε κοινωνικό επίπεδο και συνήθως ελέγχουν ικανοποιητικά τις παρορμήσεις τους. Στις αλληλεπιδράσεις τους με τους άλλους ανθρώπους, αναφέρονται πολύ συχνά στον εαυτό τους. Έχουν μεγάλη ανάγκη να τους αγαπούν και να τους θαυμάζουν και εμφανίζουν μια περίεργη πρωτοφανή αντίφαση ανάμεσα σε μια υπετροφική αντίληψη του εαυτού τους και μια υπέρμετρη ανάγκη να τους εκθειάζουν οι άλλοι. Η συναισθηματική τους ζωή είναι ρηχή. Συναισθάνονται ελάχιστα τα αισθήματα των άλλων, αντλούν μικρή ευχαρίστηση από τη ζωή, με εξαίρεση τους επαίνους που δέχονται από τους άλλους, ή τις μεγαλειώδεις φαντασιώσεις τους. Αισθάνονται ανησυχία και ανία όταν η εξωτερική λάμψη των προβολέων σβήνουν και δεν υπάρχουν νέες πηγές για να τροφοδοτήσουν τον αυτοσεβασμό τους. Φθονούν τους άλλους, τείνουν να εξιδανικεύουν πρόσωπα από τα οποία προσδοκούν ναρκισσιστικά οφέλη και να υποτιμούν και να περιφρονούν εκείνους από τους οποίους δεν περιμένουν τίποτα.

Γενικά, οι σχέσεις τους με τους άλλους είναι σχέσεις εκμετάλλευσης και μερικές φορές παρασιτικές. Φαίνεται να πιστεύουν ότι έχουν το δικαίωμα να ελέγχουν και να μονοπωλούν τους άλλους, καθώς και να τους εκμεταλλεύονται χωρίς κανένα συναίσθημα ενοχής. Πίσω όμως από μια προσέγγισή τους που πολύ συχνά γοητεύει και θέλγει, αισθάνεται κανείς μια ψυχρότητα και μια σκληρότητα. Πολύ συχνά θεωρούνται εξαρτημένοι από άλλους, επειδή έχουν τόσο μεγάλη ανάγκη να τους λατρεύουν και να τους θαυμάζουν, όμως σε ένα βαθύτερο επίπεδο είναι τελείως ανίκανοι να εξαρτηθούν πραγματικά από οποιονδήποτε, επειδή περιφρονούν βαθιά και υποτιμούν τους άλλους. Η αναλυτική διερεύνηση δείχνει πολύ συχνά ότι η υπεροπτική, μεγαλειώδης και ελεγκτική συμπεριφορά τους είναι μια άμυνα εναντίον παρανοειδών χαρακτηριστικών.

Κάτω από τα συναισθήματα ανασφάλειας, αυτοκριτικής και κατωτερότητας, τα οποία παρουσιάζουν, συναντάμε συχνά τάσεις μεγαλείου και παντοδυναμίας. Αυτές οι τάσεις παίρνουν πολλές φορές τη μορφή μιας ισχυρής πεποίθησης ότι έχουν το δικαίωμα να περιμένουν ικανοποιήσεις και τιμές από άλλους, καθώς και το δικαίωμα να τους αντιμετωπίζουν οι άλλοι σαν προικισμένα και ιδιαίτερα πρόσωπα. Η απαξίωση των εξωτερικών αντικειμένων, είναι εν μέρει αποτέλεσμα της παντοδυναμίας. Εάν ένα εξωτερικό αντικείμενο δεν αποτελεί πλέον πηγή ικανοποίησης ή προστασίας, εγκαταλείπεται και απορρίπτεται, επειδή δεν υπήρχε εξ αρχής καμιά πραγματική αγάπη γι’ αυτό το αντικείμενο.

Υπάρχουν όμως και άλλες πηγές που επηρεάζουν αυτή την τάση για απαξίωση των αντικειμένων. Μία από αυτές είναι η εκδικητική καταστροφή του αντικειμένου, το οποίον αποστέρησε το ναρκισσιστικό άτομο από την ικανοποίηση των αναγκών του. Μία άλλη πηγή είναι η αμυντική απαξίωση των αντικειμένων προκειμένου να μη τους επιτραπεί να γίνουν επίφοβοι και μισητοί διώκτες.

Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι όλα τα ναρκισσιστικά άτομα τα οποία εμφανίζουν την περιγραφείσα χαρακτηριοδομή, δεν είναι υποχρεωτικά και «ανώνυμοι».

Η ανωνυμία όμως διευκολύνει τους «διεστραμμένους ανώνυμους» να αποκαλύψουν τον πραγματικό τους χαρακτήρα. Η ανωνυμία διευκολύνει την αποπροσωποποίησή τους. Δηλαδή στη θέση του «Εγώ» εμφανίζονται πολλά στοιχεία απωθημένα από το «Εκείνο» δηλαδή από το «ασυνείδητο».

Τι ήταν αυτό που επίδρασε στα άτομα αυτά κατά την παιδική τους ηλικία και συνέβαλε στη δημιουργία αυτής της ναρκισσιστικής χαρακτηριοδομής;

Τα άτομα αυτά στην παιδική τους ηλικία μεγάλωσαν χωρίς στοργή, φροντίδα και αγάπη. Στην παιδική τους ηλικία τα μεταχειρίστηκαν άσχημα. Έτσι ανέπτυξαν μια ακαμψία στο χαρακτήρα, φθόνο και μίσος.

Ο σκοπός του άρθρου αυτού είναι εκπαιδευτικός και ενημερωτικός. Απευθύνεται τόσο στους ανώνυμους όσο και στο ευρύτερο κοινό με την ελπίδα ότι η ενημέρωση θα προωθήσει την καλλίτερη γνώση του εσωτερικού κόσμου της ψυχής, η οποία θα έχει ως αποτέλεσμα τη βελτίωση της προσωπικότητας.

  

Βιβλιογραφία:

1)      Σιγκμουντ Φροϋντ: Νέα σειρά των παραδόσεων για την εισαγωγή στην Ψυχανάλυση.

2)      Γιουνγκ Καρλ: Αναλυτική Ψυχολογία και αγωγή του παιδιού.

3)      Αντλερ Αλφρεντ: Η αγωγή του παιδιού.

4)      Βιλχελμ Ραϊχ: Η θεωρία της διαμόρφωσης του χαρακτήρα.

5)      Εριχ Φρομ: Η Ανατομία της ανθρώπινης καταστροφικότητας.

6)      Αντρε Γκριν: Ψυχανάλυση των οριακών περιπτώσεων.

7)      Τζοϋς Μακ Ντουγκαλ: Τα χίλια και ένα πρόσωπα του έρωτα.

8)      Οττο Κερνμπεργκ: Οριακές καταστάσεις και παθολογικός ναρκισσισμός.

O Πάνος Συκιώτης είναι:

Νευρολόγος-Ψυχίατρος-Ψυχαναλυτής

Image Maker

Πρόεδρος Εταιρείας Αναλυτικής Εκπαίδευσης Προσωπικότητας Ε.Α.Ε.Π.

Μέλος της Αμερικάνικης Ψυχολογικής Εταιρείας Α.Ρ.Α.