ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΘΑΚΗ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

    από τον

Δημοσθένη Συρμή

Οικονομολόγο Msc Airline Marketing  

τ. δ/τη Ολυμπιακής Αεροπορίας

τ. Σύμβουλο Τουρισμού του ΕΟΤ

Το άρθρο- μελέτη που ακολουθεί έχει ξαναγραφτεί. Όμως ενόψει της νέας Δημοτικής αρχής, της οποίας τα περισσότερα μέλη είναι άνθρωποι νέοι, ένοιωσα την ανάγκη να ξαναπαρουσιάσω τη μικρή αυτή μελέτη για τον τουρισμό καθώς αυτός είναι το μέλλον του νησιού μας και των παιδιών μας.

Η μελέτη αυτή έχει ανανεωθεί και προσαρμοσθεί στα νέα στοιχεία και σε επίσημες προβλέψεις ξένων οργανισμών.

Πιο πάνω αναφέρω τον τίτλο μου, όχι από υπεροψία αλλά για να γίνει κατανοητή η εξειδίκευση μου σε θέματα Τουρισμού.

Το άρθρο πιστεύω ότι θα πρέπει να διαβασθεί ενδελεχώς τόσο από το Δήμαρχο Διονύση Στανίτσα, όσο και από το σύνολο των συμβούλων είτε ανήκουν στην συμπολίτευση είτε στην αντιπολίτευση.

Είμαι στη διάθεση του Δημάρχου για παραπέρα διευκρινήσεις αλλά και δράση  αφιλοκερδώς .    

                                                                                                                   

      Η Ελλάδα καταλαμβάνει την 15^η θέση σε αριθμό τουριστικών επισκέψεων σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία του Παγκόσμιου οργανισμού Τουρισμού (WTO). Επίσης στις εισπράξεις από τον τουρισμό η χώρα μας καταλαμβάνει την 13^η θέση στην παγκόσμια αγορά, με 18.0 δισ. Δολάρια. (στοιχεία WTO). Το ποσό αυτό είναι εξαιρετικά μεγάλο και αποτελεί περίπου το 8% του συνολικού ΑΕΠ. Είναι 2.5 φορές μεγαλύτερο από τις εισπράξεις της βιομηχανικής μας παραγωγής και 1.8 φορές μεγαλύτερο από τις εξαγωγές μας. Η τουριστική κίνηση δεν αναμένεται να μειωθεί εξ αιτίας της κρίσης εκτός βέβαια αν σημειωθούν έκτροπα

            Μικρό, αλλά καθόλου αμελητέο, τμήμα αυτού του συνόλου αποτελεί και η Ιθάκη.

      

     

Το μέλλον του νησιού μας εξαρτάται πλέον από τον τουρισμό, καθώς οι εισπράξεις από τις τουριστικές δραστηριότητες καλύπτουν, περισσότερο από το 50% εσόδων του νησιού. Το ποσοστό αυτό τείνει να αυξηθεί καθ΄ όσον οι νέοι πλέον, δεν στρέφονται προς τη ναυτιλία και ελάχιστοι είναι εκείνοι που θα ασχοληθούν με τη αλιεία και τη γεωργοκτηνοτροφία, οι δε επανακάμπτοντες στο νησί προσανατολίζονται σε δραστηριότητες γύρω από τον τουρισμό.

Τι συμβαίνει όμως με τον τουρισμό στον τόπο μας; Πρέπει να είμαστε ικανοποιημένοι από την μέχρι τώρα τουριστική κίνηση; Τι θα γίνει στα αμέσως επόμενα χρόνια;

Η τουριστική εποχή για την πλειονότητα των τουριστικών θέρετρων της χώρας ξεκινάει την 1^η Απριλίου και τελειώνει στις 31 Οκτωβρίου διαρκεί δηλαδή 7 μήνες. Για τα Ιόνια νησιά (με εξαίρεση την Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο) η περίοδος αυτή είναι κατά ένα μήνα περίπου μικρότερη, κυρίως λόγω καιρού.  Ξεκινάει από την 15^η Μαΐου και τελειώνει στις 15 Σεπτεμβρίου.

Ωστόσο στην Ιθάκη τα πράγματα είναι διαφορετικά. Η τουριστική περίοδος εδώ περιορίζεται το πολύ σε δύο μήνες, δηλαδή τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Η κίνηση στους υπόλοιπους μήνες της περιόδου δεν καλύπτει περισσότερο από το 20% της συνολικής δυναμικότητας του νησιού.

Το σημαντικότερο όμως είναι, ότι αντί να υπάρχει τάση επιμήκυνσης της περιόδου, τελευταία τείνει να συρρικνωθεί.

Πριν εξετάσουμε τα αίτια τα οποία προκαλούν τη σύντομη αυτή τουριστική περίοδο στο νησί μας, καλό θα είναι να δούμε τα κίνητρα που κάνουν τον τουρίστα να επισκέπτεται τον ένα ή τον άλλο τόπο καθώς επίσης και τις κατηγορίες των τουριστών.

Ο άνθρωπος έχει ανάγκη από ανάπαυλα και ξεκούραση από την καθημερινότητα του. Μάλιστα η ανάγκη αυτή συγκαταλέγεται μέσα στις πρωταρχικές ανάγκες σύμφωνα με τη θεωρία του Mashlow. Η επιλογή και ο τρόπος αυτής της ανάπαυλας δηλαδή ο τρόπος και ο τόπος των διακοπών ενός ατόμου, καθορίζονται από τους εξής βασικούς παράγοντες:  

·         Από την οικονομική κατάσταση του ατόμου

·         Από τον χρόνο που διαθέτει

·         Από το επίπεδο γνώσεων του (κουλτούρα)

·         Από τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα του

·         Σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης, η ηλικία και η οικογενειακή κατάσταση.

Ανεξάρτητα τώρα από τον οικονομικό παράγοντα, ο τόπος των καλοκαιρινών διακοπών επιλέγεται για κάποιον ή κάποιους από τους παρακάτω λόγους (πόλοι έλξης): 

Ø  Έχει φυσική ομορφιά, και εναλλαγή τοπίων

Ø  Διαθέτει ησυχία και ηρεμία σε συνδυασμό με το φυσικό κάλος

Ø  Διαθέτει μεγάλες , πλήρως εξοπλισμένες, ξενοδοχειακές μονάδες.

Ø  Διαθέτει φθηνά ενοικιαζόμενα δωμάτια

Ø  Έχει camping ή μέρη για camping 

Ø  Διαθέτει ποικιλία καταλυμάτων

Ø  Διαθέτει δυνατότητα άσκησης διαφόρων σπορ 

Ø  Έχει αρχαιολογικά και ιστορικά ενδιαφέροντα.

Ø  Έχει ιαματικές πηγές

Ø  Έχει θρησκευτικά ενδιαφέροντα 

Ø  Έχει οικολογικά ενδιαφέροντα

Ø  Έχει πληθώρα καλλιτεχνικών εκδηλώσεων

Ø  Διαθέτει πληθώρα εστιατορίων και καλό φαγητό

Ø  Διαθέτει μεγάλη ποικιλία νυχτερινής διασκέδασης

Ø  Διαθέτει συνεδριακές εγκαταστάσεις

Ø  Και άλλους πιο εξειδικευμένους λόγους  

    

Ας δούμε τώρα τις κατηγορίες των του τουριστών.

Ο τουρισμός ανά τον κόσμο σήμερα κατατάσσεται σε δύο βασικές κατηγορίες:

1. Στον οργανωμένο μαζικό τουρισμό δηλαδή συμμετοχή σε οργανωμένες εκδρομές μεγάλων Tour Operators  ή ακόμα και μικρών τουριστικών γραφείων. Εδώ τα καταλύματα και οι δραστηριότητες είναι συγκεκριμένα, χρησιμοποιούνται κατά κανόνα μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες άρτια οργανωμένες. Υπάρχει δε συνήθως μεγάλη ποικιλία προορισμών και δραστηριοτήτων για όλα τα βαλάντια. Τα groups που σχηματίζονται μπορεί να είναι από ολιγομελή έως και πολυπληθή.       
2. Στον ιδιωτικό τουρισμό. Εδώ ο τουρίστας επιλέγει μόνος του τον προορισμό του τις δραστηριότητες του καθώς και το κατάλυμα του κυρίως μέσα από τα διαδικτυακά κανάλια. 

Σήμερα σχεδόν το 80% του παγκόσμιου τουρισμού εντάσσεται στην πρώτη κατηγορία δηλαδή στον οργανωμένο μαζικό τουρισμό. Ωστόσο το ποσοστό αυτό τείνει να μειωθεί καθώς όλο και περισσότεροι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για να κατασκευάσουν τα δικά τους τουριστικά πακέτα.

Και τα δύο αυτά είδη τουρισμού ασκούνται από όλα τα οικονομικά επίπεδα, ωστόσο ο τόπος προορισμού έχει να κάνει άμεσα με την οικονομική κατάσταση του ατόμου:

·        Τα άτομα πολύ υψηλών εισοδημάτων αδιαφορούν για το κόστος και ο χρόνος γι’ αυτούς δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικός, έτσι επιλέγουν συνήθως διακοπές σε μακρινούς τόπους, διαμένουν σε ξενοδοχεία υπερπολυτελείας, αναζητούν ποικιλία ενδιαφερόντων, και ποιοτικής διασκέδασης ή επιλέγουν tours με θαλαμηγούς ή μεγάλα κρουαζιερόπλοια και απαιτούν πάντοτε υψηλά ποιοτικά standards. Ένα ελάχιστο, καθόλου όμως ευκαταφρόνητο, μέρος υψηλών τουριστών επιλέγει τόπους ηρεμίας και γαλήνης όπου όμως η διαμονή τους εκεί θα πρέπει να πληροί τα standards στα οποία έχουν συνηθίσει.

·        Τα άτομα υψηλών προς μεσαία εισοδήματα ενδιαφέρονται λιγότερο για το κόστος όμως εξαρτώνται άμεσα από το χρόνο (time sensitive) έτσι επιλέγουν τον τόπο προορισμού ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους και το χρόνο τους.

Προτιμούν οργανωμένες διακοπές συγκεκριμένων προδιαγραφών ή τη «φυγή» ενός σαββατοκύριακου ή ολίγων ημερών σε τόπους εύκολα προςβάσιμους και με υψηλά standards.

·        Τα άτομα μεσαίων εισοδημάτων, αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της τουριστικής αγοράς και  επιλέγουν τον προορισμό τους ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους και το χρόνο τους αλλά και το συνολικό κόστος (cost sensitive).

·        Για τα άτομα χαμηλών εισοδημάτων ο τόπος των  διακοπών τους εξαρτιέται αυστηρά από το κόστος (cost dependent) .             

Ας δούμε τώρα για ποιο λόγο ένας τουρίστας επιλέγει την Ιθάκη, αλλά και ποια κατηγορία τουριστών έρχεται στο νησί μας.

Από τους παραπάνω εκτεθέντες λόγους - πόλους έλξης είναι φανερό ότι ο μοναδικός λόγος για τον οποίο κάποιος επιλέγει την Ιθάκη για τουριστικό προορισμό είναι η φυσική ομορφιά. Για ένα πολύ ελάχιστο μέρος τουριστών η Ιθάκη επιλέγεται για την ηρεμία σε συνδυασμό με το υπέροχο τοπίο, αλλά και την κατά κάποιο τρόπο αυθεντικότητα που ακόμα διατηρεί.

Είτε το θέλουμε είτε όχι τίποτε από τα υπόλοιπα δεν διαθέτει η Ιθάκη, δεδομένου ότι οι αρχαιολογικοί τόποι, δεν μπορούν να αξιολογηθούν εμπορικά. (στη συνέχεια θα δούμε πώς η ιστορία του Οδυσσέα σε συνδυασμό με τα ελάχιστα αρχαία μας, θα μπορούσε να αξιοποιηθεί.)

Φυσικά το μεγαλύτερο ποσοστό των τουριστών που επιλέγουν το νησί μας για τόπο διακοπών ανήκει στην δεύτερη κατηγορία, δηλαδή στον ιδιωτικό τουρισμό και βέβαια στα μεσαία προς χαμηλά εισοδήματα. (Οι ελάχιστοι επώνυμοι που επισκέπτονται την Ιθάκη, αποτελούν εξαίρεση και προς το παρόν δεν μπορούν να αξιολογηθούν εμπορικά εκτός αν υπάρξει σχετική υποδομή - πόλος έλξης και η κίνηση αυτή αυξηθεί σημαντικά όπως π.χ. στη Μύκονο ή στην Πάρο)

Η κατηγορία αυτή των τουριστών, κινείται κυρίως τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο που αποτελούν τους μήνες των παραδοσιακών - λαϊκών διακοπών και συνίσταται στο μεγαλύτερο μέρος της από ντόπιους και λίγους ξένους, κυρίως Ιταλούς. Τους  υπόλοιπους μήνες η κίνηση στο νησί είναι ελάχιστη και αποτελείται κυρίως, από Άγγλους και βορειοευρωπαίους τουρίστες.

Η αγορά αυτή έχει ήδη συρρικνωθεί εξ’ αιτίας της κρίσης. Οι έλληνες επισκέπτες του νησιού μας έχουν μειωθεί μέχρι και 80% και αναμένεται  παραπέρα μείωση. Θα υπάρξει μόνο μικρή αύξηση των ξένων τουριστών που όμως δεν θα αντικαταστήσει τα έσοδα που θα χαθούν.

Το νησί μας δεν διαθέτει δυστυχώς τις προδιαγραφές για να προσελκύσει την μαζική ξένη αγορά. Όπως είπαμε εκτός από την φυσική ομορφιά δεν διαθέτει άλλους πόλους έλξης.

Υπάρχει όμως και μία δεύτερη τουριστική αγορά που αφορά το νησί μας και είναι ο θαλάσσιος τουρισμός.

Θαλάσσιος τουρισμός είναι η περιήγηση νησιών ή παράλιων με σκάφη που περιλαμβάνουν χώρους ενδιαίτησης (εξαίρεση αποτελούν τα μικρά φουσκωτά σκάφη των οποίων οι επιβαίνοντες διανυκτερεύουν σε τοπικά καταλύματα).

Η πλειονότητα των σκαφών αυτών είναι ιστιοπλοϊκά και ενοικιάζονται από ξένους σε group των 2 ως 6 ατόμων. Ένα άλλο μέρος είναι οι μεγάλες  θαλαμηγοί ενοικιαζόμενες ή ιδιωτικές και τα μικρά ιδιωτικά ταχύπλοα (cruisers ή μεγάλα φουσκωτά).       

Η περίοδος του θαλάσσιου τουρισμού (ενοικιαζόμενα) αρχίζει τον Απρίλιο και τελειώνει τον Οκτώβριο. Τα ιδιωτικά σκάφη, μεγάλα και μικρά, κινούνται κυρίως τον Ιούλιο και Αύγουστο.

Τα έσοδα ενός νησιού από την τουριστική αυτή αγορά, προέρχονται από μεν τα ιστιοπλοϊκά και τα μικρά ταχύπλοα από τα γεύματα (ένα ή δύο ανά άτομο ανά ημέρα) και από κάποιες προμήθειες (καύσιμα, νερό σουβενίρ, τρόφιμα κλπ).  Οι μεγάλες θαλαμηγοί είναι συνήθως αυτάρκεις, οι δε επιβαίνοντες τρώνε πάνω σ’ αυτές. Οι φιλοξενούμενοι σε μία μεγάλη θαλαμηγό θα φάνε σε τοπικά εστιατόρια και θα ψωνίσουν από καταστήματα  πολύ σπάνια και μόνο αν η ποιότητα είναι πολύ υψηλή. Και η αγορά αυτή θα επηρεασθεί από την κρίση αλλά σε μικρότερο ποσοστό.

Όμως προσοχή: Έχει υπολογισθεί ότι ένας τουρίστας που διαμένει σε κατάλυμα του τόπου ξοδεύει ανά ημέρα πέντε φορές περισσότερα χρήματα από τον θαλασσινό επισκέπτη.

Η τρίτη τουριστική αγορά, από την οποία τα έσοδα του τόπου είναι πολύ περιορισμένα, είναι αυτή του εφήμερου επισκέπτη. Αυτός μένει κατά κανόνα κάπου αλλού (π.χ. Λευκάδα, Κεφαλονιά) και επισκέπτεται τον τόπο είτε με πούλμαν είτε με πλοιάρια ημερησίων εκδρομών. Συνήθως τα έσοδα από αυτόν προέρχονται από ένα φαγητό και κάποια σουβενίρ. Αυτή η αγορά συρρικνώθηκε κατά πολύ εξ’ αιτίας της κρίσης και αναμένεται και άλλη μείωση.

Ας δούμε όμως τι συμβαίνει σε κάθε μία από τις αγορές.

Όπως είπαμε, για τους τουρίστες που επιλέγουν το νησί μας για να περάσουν τις διακοπές τους, σημαντικό ρόλο παίζουν ο χρόνος και το κόστος. Θέλουν δηλαδή γρήγορη, συχνή και οικονομική πρόσβαση, καθώς και οικονομικά καταλύματα και φαγητό. Επίσης ζητούν κάποιες ανέσεις όπως λόγου χάρη, εύκολη πρόσβαση σε ωραίες παραλίες, άφθονο νερό, συγκοινωνία και ταξί, κέντρα διασκέδασης κτλ.

Όμως στην Ιθάκη οι ωραίες παραλίες δεν είναι εύκολα προσβάσιμες, πολλές φορές το νερό είναι προβληματικό, η συγκοινωνία ανύπαρκτη και τα κέντρα διασκέδασης λιγοστά.

Και σαν να μην έφθαναν αυτά παρατηρούνται και έντονα φαινόμενα ακρίβειας και χαμηλών υπηρεσιών. Το κόστος των καταλυμάτων των υπηρεσιών και των εστιατορίων, (cost versus quality) είναι δυσανάλογο της ποιότητας που προσφέρεται.

Έχουν δε παρατηρηθεί και φαινόμενα αισχροκέρδειας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η αναφορά γνωστού παρουσιαστή τη τηλεόρασης ότι αγόρασε μισό καρβέλι ψωμί 2€ και ενός Άγγλου δημοσιογράφου που πλήρωσε 100 Ευρώ σε ταξί από Βαθύ στο Κιόνι.

Τα τουριστικά περιοδικά της Ευρώπης εξακολουθούν να κατατάσσουν την Ιθάκη (και κάποια άλλα νησιά) στη μαύρη λίστα των ακριβών (cost versus quality) τουριστικών προορισμών της Ευρώπης.

Τα παραπάνω αποτελούν αρνητική διαφήμιση για το νησί μας. Καθώς δε η κατηγορία που μας επισκέπτεται, επηρεάζεται άμεσα από τη διαφήμιση, έμμεση και άμεση, η μεταφορά των κακών εμπειριών αποτρέπει όσους θα ήθελαν να γνωρίσουν την Ιθάκη. Έτσι οι συμπατριώτες μας που βάλθηκαν να πλουτίσουν σε μια σεζόν μακροπρόθεσμα θα βγουν χαμένοι.

Πέρα όμως από αυτά υπάρχει και η σχετικά δύσκολη πρόσβαση στο νησί.

Σήμερα, 8 ώρες από την Αθήνα, που αποτελεί και τη μεγαλύτερη αγορά αλλά και 4 από την Πάτρα, θεωρείται υπερβολικός χρόνος και αποτρέπει πολλούς να έρθουν στην Ιθάκη. Επίσης το κόστος είναι πολύ υψηλό.

Εφέτος η διακοπή απ’ ευθείας σύνδεσης με την Πάτρα, έδωσε τη χαριστική βολή, κατέστησε την πρόσβαση προβληματική και απευκταία. Τα σημεία Κυλλήνη και Αστακός είναι σχεδόν άγνωστα σε σχέση με την Πάτρα η δε ταλαιπωρία που υφίσταται ο επισκέπτης, αφάνταστη.   

Πέρα όμως από αυτά τα αρνητικά στοιχεία που περιορίζουν την περίοδο στους δύο μόνο μήνες (εφέτος ένα μήνα) έρχεται τώρα η περεταίρω μείωση των μικρομεσαίων εισοδημάτων από την κυβέρνηση, με αποτέλεσμα να αναμένεται  μεγαλύτερη συρρίκνωση αυτής της αγοράς.

Ας δούμε τώρα πως βλέπει την Ιθάκη ο θαλάσσιος τουρίστας.

Κατά τη διάρκεια σχεδόν όλου του καλοκαιριού οι άνεμοι στο Ιόνιο πνέουν με πολύ μικρή ένταση και η θάλασσα είναι γαληνεμένη σε αντίθεση με το Αιγαίο. Μελέτες έδειξαν ότι μία φουρτούνα στο Ιόνιο αντιστοιχεί με 17 στο Αιγαίο. Έτσι το Ιόνιο είναι ιδανικό πέλαγος για θαλάσσιες διακοπές και οι παραλίες μας γεμίζουν από σκάφη κάθε τύπου.

Όμως οι θαλάσσιοι τουρίστες έχουν απαιτήσεις. Θέλουν πρώτα απ’ όλα ασφαλή καταφύγια (μαρίνες) για τα σκάφη τους. Θέλουν ανεφοδιασμό σε καύσιμα, νερό και τρόφιμα. Η πλειονότητα (οι επιβαίνοντες σε ιστιοπλοϊκά) δεν είναι άτομα πολύ υψηλών εισοδημάτων και επομένως θέλουν ποιότητα υπηρεσιών που να συνάδει με το κόστος.

Τους επιβάτες των θαλαμηγών ας μη τους υπολογίζουμε καθώς απολαμβάνουν μόνο τις θάλασσες μας και χαζεύουν το νησί μας… από απόσταση ασφαλείας πολλές φορές δε το μόνο που αφήνουν στο νησί είναι τα…σκουπίδια τους..

Δυστυχώς το νησί μας δεν διαθέτει καμία μαρίνα, ο δε ανεφοδιασμός σε καύσιμα, νερό και τρόφιμα είναι προβληματικός και δαπανηρός σε σχέση με τους κοντινούς ανταγωνιστές μας, λόγου χάρη τη Λευκάδα, Μεγανήσι κλπ..

            Όπως είπαμε αυτή η αγορά αναμένεται να μειωθεί ελάχιστα.

Και τώρα αναρωτιέται κανείς τι πρέπει να γίνει.

Οι τάσεις είναι άραγε αναστρέψιμες και με ποιο τρόπο;

Το να αναστραφούν οι τάσεις εν μέσω της οικονομικής κρίσης που βιώνουμε είναι εξαιρετικά δύσκολο. Ωστόσο μπορούν να αρχίσουν επιτέλους να γίνονται κάποιες παρεμβάσεις από τη νέα Δημοτική αρχή προς την κατεύθυνση αυτή.

Παρακάτω αναφέρονται κάποιοι τρόποι από άμεσες αλλά και βραχυπρόθεσμες ενέργειες κάποιες από τις οποίες αφορούν την τοπική αυτοδιοίκηση, κάποιες άλλες τους τουριστικούς φορείς του νησιού και τέλος κάποιες αφορούν όλους μας.

ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ:

Συγκοινωνία – Θαλάσσιος τουρισμός

·        Το λιμάνι του Πίσω Αετού που τώρα κατασκευάζεται θα συντομεύσει την πρόσβαση στο νησί κατά μία τουλάχιστον ώρα, πράγμα πάρα πολύ σημαντικό που αναμένεται να αυξήσει την κίνηση, κάτω βέβαια από ομαλές οικονομικές συνθήκες, κατά τουλάχιστον 12%. (Το ποσοστό αυτό προκύπτει από εμπειρία ανάλογων περιπτώσεων στα νησιά Κύθνο, Σέριφο, Σίφνο και Σύρο.)

Το λιμάνι αυτό έπρεπε να είχε γίνει εδώ και πολλά χρόνια! Επειδή οι μνήμες δεν πρέπει να χάνονται, ας θυμηθούμε ότι η κατασκευή ολοκληρωμένου λιμανιού στον Πίσω Αετό είχε προταθεί από τον αείμνηστο Αντώνη Τρίτση το 1983 που όμως το είχε απεμπολήσει με βδελυγμία η τότε τοπική αυτοδιοίκηση, συμπαραμαρτούμενη από κοντόφθαλμους συμπατριώτες μας με σαθρά επιχειρήματα του στυλ ότι ο τουρίστας δεν αντικρίζει το ωραίο λιμάνι της Ιθάκης αλλά ένα έρημο τοπίο και απογοητεύεται, ή ότι το πλοίο είναι αναγκαίο για μεταφορά ασθενών κλπ.

Αυτό κατά τη γνώμη μου στοίχισε στο νησί αρκετά χρόνια ανάπτυξης.

Η τοπική αυτοδιοίκηση θα πρέπει θα πρέπει να παρακολουθεί από κοντά τη διαδικασία κατασκευής και να φροντίζει για την απεμπλοκή των δυσκολιών.

·        Παράλληλα θα πρέπει να εξευρεθούν  πόροι για την υλοποίηση της μελέτης του λιμανιού των Φρικών.

Οι σταθεροί προβλήτες που προβλέπονται σε μελέτη θα καταστήσουν το λιμάνι ασφαλές. Αυτό θα γραφτεί στο επίσημο όργανο πληροφόρησης των σκαφών αναψυχής τον «πλοηγό» και θα πολλαπλασιασθούν οι διανυκτερεύσεις τουριστικών σκαφών. (βλέπε Σύββοτα Λευκάδας)  

Ακόμα:

·        πρέπει να τελειώσει η μαρίνα στο Βαθύ και να δρομολογηθεί κατασκευή μαρίνας στο Κιόνι και στην Πόλη Σταυρού. Οι μαρίνες θα πρέπει να είναι ανταγωνιστικές και να συνδυάζονται με δυνατότητα προμήθειας τροφίμων σε προσιτές τιμές, γιατί όσο πλούσιος και να είναι κανείς δεν είναι βλάκας.

Μεσοπρόθεσμα:

·        θα πρέπει να ξεκινήσει η κατασκευή του αεροδρομίου. 

Δεν χρειάζονται επιχειρήματα για να καταλάβει κανείς την σημερινή αναγκαιότητα ενός Αεροδρομίου. Πιστεύω ότι χωρίς αεροδρόμιο δεν υπάρχει πρόοδος ούτε πολιτισμός. Ωστόσο η Ιθάκη είναι από τα ελάχιστα νησιά της Ελλάδας με πληθυσμό πάνω από 3000 κατοίκους που δεν έχει αεροδρόμιο.

       Η άποψη ότι το Αεροδρόμιο θα φέρει στο νησί μας φθηνό τουρισμό είναι εντελώς λανθασμένη. Το Αεροδρόμιο για το οποίο μιλάμε θα είναι 3^ης κατηγορίας, δεν θα μπορεί δηλαδή να δέχεται φθηνά μεταμεσονύκτια charters. Αλλά και γενικότερα η υποδομή του νησιού δεν επιτρέπει την εισβολή φθηνού τσαρτεράδικου τουρισμού όπως αυτόν του Λαγανά Ζακύνθου ή του Κάβου της Κέρκυρας.

      Τα υδροπλάνα σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να αντικαταστήσουν το κανονικό αεροπλάνο που θα συνδέει απευθείας την Αθήνα με το νησί. 

      Το αεροδρόμιο θα εξασφαλίσει τους τουρίστες των υψηλών προς μεσαία εισοδήματα, που όμως εξαρτώνται από το χρόνο. Είναι αυτοί που διαθέτουν ένα σαββατοκύριακο ή ένα τριήμερο και ξοδεύουν πολλά. Τους τουρίστες αυτούς δεν πρόκειται ποτέ να τους δει η Ιθάκη αν δεν αποκτήσει το αεροδρόμιο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα, η Σύρος, η Αστυπάλαια, το Καστελόριζο, η Ικαρία η Κάσσος και άλλα νησιά, που διπλασίασαν,  σχεδόν, τον τουρισμό τους όταν έγινε το αεροδρόμιο.

      Και για να μη ξεχνάμε: Πριν περίπου 25 χρόνια με πρωτοβουλία της Ένωσης των απανταχού Ιθακησίων και του τότε προέδρου της, αείμνηστου Τάκη Μοραΐτη έγινε πλήρης μελέτη από την Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας  και προσδιορίσθηκε ως καταλληλότερος τόπος η Ανωγή. Τότε εγώ ως Διευθυντής της Υπηρεσίας Ερευνών και Προγραμματισμού της Ολυμπιακής  αλλά και ως γραμματέας της Ένωσης, είχα καταρτίσει μελέτη που ένωνε την Ιθάκη με την Κεφαλονιά την Κέρκυρα και την Αθήνα και είχε γίνει αποδεκτή από τη διοίκηση της Ολυμπιακής και την Πολιτική Αεροπορία.

Έμενε να εξευρεθούν οι πόροι, όμως η τότε τοπική αυτοδιοίκηση είχε άλλες προτεραιότητες π.χ. τα Οδυσσειακά συνέδρια και… τις Συναυλίες . Έτσι ο τόπος έμεινε πίσω στην πρόοδο και στον πολιτισμό.     

Ιστορικός τουρισμός - διαφήμιση        

   Θα πρέπει να γίνει σωστή εκμετάλλευση της μοναδικής ιστορίας του τόπου:

της Οδύσσειας.

Έτυχε να είμαστε κάτοχοι του της σημαντικότερης Ιστορίας του κόσμου. Η οδύσσεια και ο Βασιλιάς της Ιθάκης, Οδυσσέας, έχουν μπει και στο τελευταίο σπίτι του πλανήτη με τη μορφή των  ηθοποιών του Χόλυγουντ ή με βιβλία, ακόμα και με καρτούν σε όλες τις γλώσσες του κόσμου. Και μόνο εμείς οι Ιθακήσιοι δεν έχουμε κάνει τίποτα για να προβάλουμε την ιστορία μας.

Ποτέ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σημασία από την τοπική αυτοδιοίκηση στο θέμα της εκμετάλλευσης του Οδυσσειακού μύθου ώστε να εισρεύσει χρήμα στο νησί με την αύξηση της Τουριστικής κίνησης και κυρίως με τη μορφή της επιμήκυνσης της τουριστικής περιόδου. Αντίθετα οι ενέργειες που είχαν γίνει στο παρελθόν είχαν σαν αποτέλεσμα την σπατάλη χρημάτων του Δήμου, είτε αυτά πήγαιναν σε Οδυσσειακά συνέδρια με σύνεδρους που καλοταΐζονταν για να καταλήξουν σε αλλότρια συμπεράσματα (όπως οι J. Diggle, και R. Bittlestone, που κήρυξαν την Παλική ως Ομηρική Ιθάκη), είτε πληρώνοντας για άχρηστες εκδόσεις ερασιτεχνών ερευνητών, που προσπαθούσαν να …αποδείξουν ότι εδώ είναι η Ομηρική Ιθάκη.

Η ανακοίνωση των Αρχαιολόγων καθηγητών Παπαδόπουλου-Κοντορλή που έγινε πρόσφατα, δίνει μια εξαιρετική ευκαιρία να δρομολογήσουμε πράγματα που θα προσελκύσουν την τουριστική αγορά ιστορικού ενδιαφέροντος η οποία είναι αρκετά μεγάλη και το σημαντικότερο, είναι εκτεταμένη από τον Απρίλιο μέχρι και τον Οκτώβριο

Έτσι λοιπόν πρέπει η τοπική Αυτοδιοίκηση:

Άμεσα:  

·         Να συνεχίσει την περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου στον Αι Θανάση, ώστε ο χώρος να αποκτήσει τη δέουσα σοβαρότητα. 

·         Παράλληλα με τη μακέτα που αναπαριστά το ανάκτορο και που στήθηκε στην πλατεία του Σταυρού (ευτυχώς σ΄αυτό εισακούσθηκα καθώς την πρόταση την είχα κάνει χρόνια πριν)  θα πρέπει να εκδοθούν τουριστικά φυλλάδια – μπροσούρες που θα μοιράζονται στους τουρίστες, με την  απαραίτητη εξήγηση αλλά και την προτροπή να επισκεφθούν  την πολύ αξιόλογη έκθεση του Δημήτρη Παίζη – Δανιά στο Σταυρό)... Έτσι πηγαίνοντας στον αρχαιολογικό χώρο, στον Αι Θανάση, θα ταυτίζουν στη φαντασία τη μακέτα με τα ευρήματα και βέβαια θα φεύγουν ευχαριστημένοι και πρεσβευτής της Ιθάκης στον τόπο τους.  Η πρόταση αυτή δεν είναι πρωτόγνωρη. Εφαρμόζεται επιτυχώς σε πολλά μέρη της γης.

·         Παράλληλα θα εκδοθούν μπροσούρες με τη μακέτα και τα ευρήματα που θα κυκλοφορήσουν στους Τουριστικούς παράγοντες ενώ κάθε τουρίστας που επισκέπτεται το νησί θα παίρνει ένα μικρό βιβλιαράκι με τις περιπλανήσεις και την ιστορία του Οδυσσέα.

·         Να ορθωθεί μια μεγάλη και εύκοσμη πινακίδα τόσο στο Βαθύ όσο και στον Πίσω Αετό «ΚΑΛΩΣ ΗΡΘΑΤΕ ΣΤΗΝ ΙΘΑΚΗ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ». “WELCOME TO ODYSSEUS’ ITHACA” Ήδη οι γείτονες μας το έχουν κάνει με πινακίδα στο Ληξούρι που λέει «καλώς ήρθατε στην Ομηρική Ιθάκη».

·         Να ονομασθούν  κάποια πράγματα με Ομηρικά ονόματα, (π.χ. η στάνη του Εύμαιου, η ελιά του Λαέρτη, ο βράχος του Τηλέμαχου) και να καταρτίσουμε τουριστικό οδηγό με τα ονόματα αυτά. Ο αντίλογος ότι αυτά δεν απηχούν την πραγματικότητα χάνεται μέσα στον Οδυσσειακό μύθο. Το σύγχρονο τουριστικό marketing επιτρέπει τέτοιου είδους αυθαιρεσίες.  

·         Να εκδοθεί  χάρτης της Ιθάκης που θα μοιράζεται δωρεάν (με τη χορηγία διαφημιζομένων) με Ομηρικά ονόματα και Ομηρικά μονοπάτια (π.χ. τα μονοπάτια που υποτίθεται πως πέρναγε ο Εύμαιος για να βοσκήσει το βασιλικό κοπάδι).

·     Άμεσα θα πρέπει να ξεκινήσει διαφημιστική καμπάνια του νησιού. Επιτέλους ας καταλάβουμε ότι η διαφήμιση αποτελεί κεφάλαιο είναι δηλαδή εργαλείο που δημιουργεί έσοδα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο τρίτος μεγαλύτερος προϋπολογισμός του κόσμου είναι τα διαφημιστικά κονδύλια. Η Ελλάδα ξοδεύει ετήσια 15-20 εκατομμύρια Ευρώ για την Τουριστική διαφημιστική καμπάνια.

Κάθε χρόνο ο Δήμος θα πρέπει να περιλαμβάνει στον προϋπολογισμό του Διαφημιστικό κονδύλι. Η δαπάνη αυτή μαθηματικά, επιστρέφει στο νησί πολλαπλάσια.

      -Έτσι θα πρέπει να πάρουμε μέρος στις εκθέσεις τουρισμού με εντυπωσιακά περίπτερα που θα δίνουν έμφαση στην Οδύσσεια.

      - Θα πρέπει να διαφημιστούμε στο ραδιόφωνο (η τηλεόραση είναι πολύ ακριβό μέσο) και στον τύπο.

      - Θα πρέπει να εκδοθεί ειδικό διαφημιστικό φυλλάδιο για τους Tour Operators.

      -  Θα πρέπει να κληθούν και να φιλοξενηθούν δημοσιογράφοι.

      - Επίσης θα πρέπει να δημιουργηθεί κατάλληλη ιστοσελίδα με την παράσταση της μακέτας και σχετικής ιστορίας.

Ακόμα:

·         Οι εστιάτορες να τυπώσουν τραπεζομάντιλα με Οδυσσειακές παραστάσεις.

·         Να εκμεταλλευθούμε και τις υπόλοιπες όποιες υπάρχουσες αρχαιότητες ( Σπήλαιο των Νυμφών,  Κυκλώπεια τείχη, Αλαλκομενές,  κτλ) συνδέοντας με την Οδύσσεια σε σχετικό τουριστικό φυλλάδιο.

·         με μικρές τεχνικές παρεμβάσεις, να αξιοποιήσουμε   τον Κάλαμο, την Αρέθουσα κρήνη, το Σπήλαιο των νυμφών, την ελιά στον Αι Γιάννη, ακόμα και τη νέοανακαλυφθήσα Σπηλιά του Μπογόρδου και τον Αράκλη στην Ανωγή, και ακόμα το θρύλο του Τζον Πάπας που θα μπορούσαν να μεταβληθούν σε θαυμάσια τουριστικά αξιοθέατα – πόλοι έλξης. Στα αξιοθέατα αυτά  θα μπορούσαν να οργανώνονται παραστάσεις ήχου και φωτός συνδεδεμένες με την Οδύσσεια.

Μακροπρόθεσμα

·         Να στήσουμε, σε περίοπτη θέση, μεγάλο  γλυπτό που να απεικονίζει την περιπλάνηση του Οδυσσέα. Εκατοντάδες τουρίστες χαζεύουν το ερασιτεχνικό σκαρίφημα του Σταυρού…

·         Να δημιουργήσουμε Μουσείο Ομήρου και Οδύσσειας (Οδυσσειακό Κέντρο), όπου θα φιλοξενεί οτιδήποτε βρέθηκε και αφορά την Οδύσσεια, ακόμα και αντίγραφα ή φωτογραφίες αυτών που βρέθηκαν (ουκ’ ολίγα)  κατά καιρούς εδώ και φυλάσσονται σε ξένα μουσεία και ιδιωτικές συλλογές. (Σημειώνουμε εδώ ότι τα ευρήματα του Αι Θανάση είναι πολλά και πολύ αξιόλογα όμως δεν υπάρχει χώρος για να εκτεθούν.)

·         Να κατασκευάσουμε επιτέλους  ένα μεγάλο  άγαλμα του Οδυσσέα.  Το άγαλμα που στήθηκε στο Βαθύ, είναι θαυμάσιο από εικαστική άποψη όμως από μόνο του δεν αποτελεί πόλο έλξης. Αντίθετα ένα μεγάλο και επιβλητικό άγαλμα σε περίοπτη και ξεχωριστή θέση, θα αποτελέσει πόλο έλξης. Ο τουρίστας θα πηγαίνει επί τούτω να δει το άγαλμα. Ιδανική θέση θα ήταν το Κάστρο!

  

Εναλλακτικές μορφές τουρισμού

Μια άλλη μεγάλη τουριστική αγορά είναι ο λεγόμενος «Εναλλακτικός Τουρισμός» δηλαδή τουρίστες που έρχονται για να κάνουν π.χ. Ορειβασία, Rafting, Trekking, Συνέδρια, Θρησκευτικές εκδηλώσεις, καταδύσεις, ψάρεμα κλπ.

Η αγορά αυτή είναι η πλέον εκτεταμένη αφού δουλεύει σχεδόν όλο το χρόνο. Για να προσελκύσουμε όμως αυτή την αγορά χρειάζεται σχετική υποδομή. Αυτή τη στιγμή τη μοναδική υποδομή που διαθέτουμε είναι κάποια μονοπάτια για τους τουρίστες που αρέσκονται στο Trekking και αυτά σε λίγο θα λογκώσουν.

Βέβαια η Ιθάκη δεν διαθέτει ούτε βουνά ούτε ποτάμια ούτε αίθουσες συνεδριάσεων, ούτε ιδιαίτερο θρησκευτικό ενδιαφέρον. Διαθέτει όμως το σημαντικότερο:

Υπέροχη θάλασσα και υπέροχους βυθούς.

Έτσι λοιπόν:

·         Πρέπει άμεσα να ξεκινήσει η δημιουργία Θαλάσσιου Πάρκου. Το Θαλάσσιο πάρκο όχι μόνο δημιουργείται σχεδόν ανέξοδα αλλά θα επιφέρει και έσοδα στο Δήμο.

Απλά, μία περιοχή, διαμέτρου ενός μιλίου περίπου, κηρύσσεται θαλάσσιο πάρκο. Με ελάχιστη δαπάνη τοποθετούνται σημαδούρες για την οριοθέτηση του πάρκου. Στη συνέχεια λαμβάνονται οι σχετικές άδειες ώστε στο πάρκο να επιτρέπονται οι καταδύσεις.

      Παράλληλα επιβάλλεται απαγόρευση της πάσης φύσεως αλιείας στην περιοχή του πάρκου. Αμέσως μετά, με σχετικό διαγωνισμό νοικιάζεται το πάρκο σε σχολή καταδύσεων και αυτόματα γίνεται η διαφήμιση (από τον ενοικιαστή ) και περιλαμβάνεται μέσα στους τουριστικούς οδηγούς.

      Ας μην ανησυχούν οι ψαράδες! Δεν πρόκειται για οικολογικό πάρκο. Το Καταδυτικό πάρκο θα τροφοδοτήσει την γύρω περιοχή με πληθώρα ψαριών και η αλιεία εκεί είναι ελεύθερη.  

      Ο τόπος που προτείνω να κηρυχθεί «Θαλάσσιο πάρκο» υπάρχει και είναι μοναδικός σε ομορφιά, ποικιλία τοπίου εναλλαγή χρωμάτων, υποθαλάσσιας πανίδας και χλωρίδας, Είναι ο κόλπος του Μάρμακα! Στον κόλπο υπάρχουν τρεις ξέρες που θα μπορούσαν να εμπλουτισθούν με αμφορείς και κολώνες, φυσικά… νέας κατασκευής που όμως δεν παραλλάζουν από τις αρχαίες και που διατίθενται στην αγορά. (Το πρόγραμμα αυτό εφαρμόζεται στα παράλια της Τουρκίας με τεράστια επιτυχία).

      Η τουριστική κίνηση που θα δημιουργηθεί εξ’ αιτίας του πάρκου θα είναι απίστευτα μεγάλη, θα καλύπτει σχεδόν όλο το χρόνο και το σημαντικότερο είναι πολύ προσοδοφόρα, δεδομένου ότι οι ασχολούμενοι με την κατάδυση είναι άτομα με μεγάλη οικονομική επιφάνεια.

       Ας μη ξεχνάμε ότι πολλά μέρη στον κόσμο «ζουν» από τον καταδυτικό τουρισμό. π.χ. Mέντες στην Ισπανία, Άκαμπα στην Ιορδανία, Ελάτ στο Ισραήλ. Ρας αλ Καϋμάν στη Αίγυπτο,  Μαλίντι στη Κένυα, Νησιά Κέυμον στην Καραϊβική, Σουλαβέσι στην Ινδονησία, κτλ κτλ. Το παρακάτω site είναι των νησιών Medes στην Ισπανία.

 http://www.la-sirena.net/islas-medas-uk/1000-diving-nature-reserve-islands-medas-costa-brava.html

·        Παράλληλα θα πρέπει να γίνει αποξήρανση της του βούρκου που σχηματίζεται στην παραλία «Αλυκές» στον κόλπο του Μάρμακα και αξιοποίηση της παραλίας σε συνδυασμό με το «Θαλάσσιο πάρκο». Μέχρι τώρα την γραφική παραλία «Αλυκές» επισκέπτονται ελάχιστοι, λόγω της δυσωδίας που αναδύεται από το βούρκο.

Και δεν πρόκειται για οικολογική περιοχή αλλά για βούρκο. Αυτοί που την ονομάζουν οικολογική την περιοχή έχουν το μυαλό τους πάνω από το κεφάλι τους ή έχουν λόγους συμφέροντος.  

·        Άμεσα επίσης πρέπει να βελτιωθεί ο δρόμος  Φρίκες – Μάρμακα- Παναγία- Αγ. Σαράντα.

Μακροπρόθεσμα:

·        θα μπορούσαν να δημιουργηθούν χώροι για Camping και ακόμα μικρά Συνεδριακά κέντρα για την προσέλκυση Συνεδριακού Τουρισμού.

      Ακόμα, να δοθούν κίνητρα για δημιουργία κέντρων ποιοτικής διασκέδασης.

Βελτίωση υποδομών – Μακροπρόθεσμοι σχεδιασμοί

·        Τα έργα βελτίωσης στην ύδρευσης να μπουν σε πρώτη προτεραιότητα. Δηλαδή να γίνει προμήθεια και άλλων μονάδων αφαλάτωσης. Η σημερινή ποσότητα του νερού δεν επαρκεί για να καλύψει πλήρως της ανάγκες μιας «γεμάτης» περιόδου. 

·        Μακροπρόθεσμα να δρομολογηθεί η κατασκευή δρόμου από Αγ. Σαράντα προς τις παραλίες «Κάθισμα» και «Πλατύς άμμος».Αυτές οι παραλίες, του κόλπου των Αφαλών, είναι από τις καλύτερες της Ελλάδας. Δεν είναι τυχαίο ότι τον Αύγουστο μαζεύονται εκεί οι μισοί κεφαλαιούχοι της χώρας με τις θαλαμηγούς τους. Οι Λευκαδίτες από όταν άνοιξαν δρόμους για τις δυτικές παραλίες (Ενγκρεμνοί)  αύξησαν κατακόρυφα τον τουρισμό τους.

·        Τέλος ας αποφασίσει ο Δήμος να συμβουλευθεί κάποιους ειδικούς σε θέματα Τουριστικού Marketing.

Αν κάποιοι  άλλοι είχαν μια Ιθάκη θα την είχαν αναδείξει στον πρώτο τουριστικό πόλο της χώρας, όπως είχε γράψει κάποτε ο Παύλος Παλαιολόγος  χρονογράφος του Βήματος.

ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΦΟΡΕΙΣ,

( Τουριστικοί πράκτορες, ξενοδόχοι, ιδιοκτήτες ενοικιαζομένων, εστιάτορες, ιδιοκτήτες καταστημάτων ειδών διατροφής, και καταστημάτων τουριστικών ειδών).

·        Πρώτο και κύριο πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι οι υπηρεσίες που προσφέρουν δεν είναι ανάλογης αξίας με το κόστος (value for money) σε σχέση βέβαια με τον ανταγωνισμό. Έτσι δεν συμβάλουν στην ανάπτυξη της ίδιας τους της επιχείρησης. Μη ξεχνάμε τη βασική οικονομική αρχή ότι το κέρδος προκύπτει από την κατανάλωση και όχι από την υπερτιμολόγηση.

·        Πρέπει λοιπόν να γίνει το συντομότερο μια σύναξη, πιθανόν με πρωτοβουλία του Δήμου ή των συλλογικών οργάνων, όλων των τουριστικών φορέων και να συζητηθεί το πρόβλημα του κόστους σε συνδυασμό με τις παρεχόμενες υπηρεσίες (Cost versus Services)  που σε λίγο θα καταστήσει απαγορευτική την Ιθάκη. Πρέπει ακόμα να συζητηθούν και τα προβλήματα ήθους και ύφους απέναντι στους τουρίστες και να στιγματισθούν τα φαινόμενα αισχροκέρδειας.

·        Επίσης πρέπει οι τουριστικοί φορείς να συμβάλουν στη διαφημιστική καμπάνια. Το έκαναν οι Λευκαδίτες και έσωσαν τον τουρισμό τους τότε που τους κτύπησε ο Εγκέλαδος.

·        Τέλος οι τουριστικοί φορείς καλό θα ήταν να επισκεφθούν και κανένα άλλο μέρος από τον ανταγωνισμό π.χ. τα Σύβοτα της Λευκάδας με τις υπέροχες και «λογικές» ταβέρνες.

Τελειώνοντας θα ήθελα να υπενθυμίσω σε όλους μας ότι το μέλλον αυτού του νησιού είναι ο τουρισμός και για την ανάπτυξή του είμαστε όλοι υπεύθυνοι.

Μη ξεχνάμε ότι ο τουρίστας είναι ο πελάτης και «ο πελάτης έχει πάντα δίκιο»

Ένας τουρίστας ευχαριστημένος σημαίνει δύο τουρίστες στο νησί την επόμενη χρονιά.

Όλοι μπορούμε να συμβάλουμε σ’ αυτό και μας συμφέρει. Είναι η ζωή μας και το μέλλον των παιδιών μας.